Հայկական ճարտարապետությունը երբեք զուտ քարի ու կրի համադրություն չի եղել։ Այն միշտ եղել է խորհրդի, հավատքի ու գիտելիքի լեզու, որը դարերի միջով զրուցում է մեզ հետ։ Այս լուռ զրույցի ամենավառ օրինակներից մեկը Վայոց ձորի կարմիր ժայռերի մեջ թաքնված 13-րդ դարի գանձն է՝ Նորավանքը։ Սակայն սա պարզապես վանական համալիր չէ, այլ բազմաթիվ գաղտնիքներ պահող հոգևոր կենտրոն։
Լույսի խորհուրդը. Աստղագիտությո՞ւն, թե՞ հրաշք
Նորավանքի համալիրի գլուխգործոցը՝ Սուրբ Աստվածածին երկհարկանի եկեղեցին, իր ներսում պահում է մի խորհրդավոր երևույթ։ Բազմաթիվ այցելուներ և հետազոտողներ նկատել են, որ տարվա որոշակի օրը արևի ճառագայթը հատուկ անկյան տակ ներթափանցում է եկեղեցու գմբեթի բացվածքից և լուսավորում իշխան Օրբելյանի տապանաքարը։ Այս լույսի խաղը տևում է ընդամենը մի քանի րոպե՝ կարծես երկնային մի ուղերձ լինի՝ հիշեցնելով անցյալի ու ներկայի անքակտելի կապի մասին։
Սա պատահականությո՞ւն է։ Դժվար թե։ Միջնադարի հայ ճարտարապետները, որոնցից ամենանշանավորը Մոմիկն էր, տիրապետում էին ոչ միայն քարի մշակման արվեստին, այլև աստղագիտական ճշգրիտ գիտելիքների։ Այս երևույթը նրանց հանճարի վկայությունն է՝ հոգևոր խորհրդի և գիտական հաշվարկի կատարյալ միաձուլում։
Մոմիկ. Վարպետը, որ խախտեց կանոնները
Խոսելով Նորավանքից՝ անհնար է չհիշատակել լեգենդար ճարտարապետ, քանդակագործ և մանրանկարիչ Մոմիկին։ Նրա ստեղծագործական հանդգնությունը տեսանելի է հատկապես Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու արևմտյան ճակատին։ Այստեղ՝ մուտքի վերևի մասում, գտնվում է հայկական արվեստի պատմության մեջ բացառիկ մի քանդակ։ Մոմիկն առաջինն էր, ով համարձակվեց պատկերել Հայր Աստծուն մարդկային կերպարանքով՝ մորուքով, երկար մազերով, Ադամի հոգին ձեռքին։ Սա աննախադեպ քայլ էր միջնադարյան քրիստոնեական աշխարհում, որտեղ Հայր Աստծուն պատկերելն արգելված էր։ Այս քանդակի կողքին պատկերված են Գաբրիել և Միքայել հրեշտակապետները, իսկ որոշ արձանագրություններում կարելի է կարդալ նաև «Գաբրիել» անունը։
Խոնարհության գաղտնագիրը
Բայց Նորավանքի խորհրդավոր նշանները սրանով չեն ավարտվում։ Ինչպես նշվում է, եկեղեցու արևմտյան ճակատին ուշադիր նայելիս կարելի է նկատել մի անուն՝ «ՍՏԵՓԱՆՈՍ», որը գրված է հայելային արտացոլմամբ՝ «ՍՈՆԱՓԵՏՍ»։ Ըստ վարկածներից մեկի՝ սա վարպետի խոնարհության նշանն է։ Ստեփանոս վարպետը, լինելով Նորավանքի ճարտարապետներից, իր անունը գրել է հակառակ, որպեսզի այն չբարձրանա սրբերի անունների կողքին և փառաբանվի միայն իր ստեղծած գործով։
Միևնույն ժամանակ, հենց ինքը՝ Մոմիկը, իր անունը նույնպես թողել է խաչքարերից մեկի վրա՝ գրելով ուղղահայաց և թաքցնելով այն զարդանախշերի մեջ, կարծես ասելով՝ «ես այստեղ եմ, բայց իմ գործն ավելի կարևոր է, քան իմ անունը»։
Այս ամենը Նորավանքը դարձնում է ոչ միայն ճարտարապետական գլուխգործոց, այլև մի բաց գիրք, որտեղ լույսը, քարն ու խորհուրդը միահյուսվել են՝ ստեղծելով հավերժական ուղերձ։