Երևանն անվանում են «վարդագույն քաղաք»։ Այս պոետիկ անվանումը պատահական չէ։ Այն ծնվել է մի յուրահատուկ շինանյութի՝ վարդագույն տուֆի շնորհիվ, որով կառուցված են մայրաքաղաքի խորհրդանշական շենքերի մեծ մասը։ Բայց ի՞նչ գիտենք մենք այս քարի մասին, բացի նրա գեղեցիկ գույնից։ Եկեք բացահայտենք երևանյան տուֆի զարմանալի պատմությունը և պարզենք, թե ինչպես այն դարձավ ոչ միայն շինանյութ, այլև քաղաքի ինքնության և հոգու անբաժանելի մասը։
Հրաբխային ժայթքումից մինչև ճարտարապետական գլուխգործոց
Ամեն ինչ սկսվել է հազարավոր տարիներ առաջ՝ հրաբխային ժայթքումներից։ Հայկական լեռնաշխարհի ընդերքից դուրս մղված հրաբխային մոխիրը, լավան և այլ ապարները, դարերի ընթացքում սեղմվելով և քարանալով, առաջացրել են տուֆ կոչվող թեթև ու ծակոտկեն քարը։ Հայաստանը հարուստ է տուֆի բազմազան տեսակներով՝ սև, նարնջագույն, դեղին, բայց ամենահայտնին, անշուշտ, Արթիկի վարդագույն տուֆն է։
Այս քարն ունի մի քանի զարմանալի հատկություն։ Այն շատ թեթև է, ինչը հեշտացնում է շինարարությունը։ Միևնույն ժամանակ, այն շատ դիմացկուն է և ունի հիանալի ջերմամեկուսիչ և ձայնամեկուսիչ հատկություններ։ Ձմռանը տուֆե շենքերում տաք է, իսկ ամռանը՝ զով։ Սակայն նրա ամենամեծ գաղտնիքը գույնի մեջ է։
Քար-քամելեոն. արևի հետ խաղացող երանգներ
Երևանյան տուֆը կենդանի քար է։ Նրա վարդագույն երանգը երբեք միատոն չէ։ Կախված օրվա ժամից և արևի լույսի անկման անկյունից՝ քարը փոխում է իր գույնը։ Վաղ առավոտյան այն կարող է լինել նուրբ, գրեթե սպիտակավուն վարդագույն, կեսօրին՝ հագեցած և վառ, իսկ մայրամուտին այն ստանում է ծիրանագույն ու նույնիսկ մորեգույն երանգներ։ Հենց այս հատկությունն է Երևանին հաղորդում անկրկնելի հմայք և դինամիկա՝ քաղաքը դարձնելով արևի լույսի հետ անվերջ խաղացող կտավ։
Թամանյանի երազանքը և վարդագույն քաղաքի ծնունդը
Թեև տուֆը Հայաստանում որպես շինանյութ օգտագործվել է հնագույն ժամանակներից (օրինակ՝ 7-րդ դարի Զվարթնոցի տաճարի ավերակներում), այն համաքաղաքային նշանակություն ստացավ 20-րդ դարի սկզբին՝ մեծ ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանի շնորհիվ։ Հենց նա որոշեց, որ նոր, խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաքը պետք է ունենա իր յուրահատուկ ճարտարապետական դիմագիծը։
Թամանյանը, ոգեշնչվելով հայկական միջնադարյան ճարտարապետության ավանդույթներով և տուֆի բնական գեղեցկությամբ, ստեղծեց Երևանի գլխավոր հատակագիծը։ Նա նախագծեց Հանրապետության հրապարակի անսամբլը, Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի շենքը և բազմաթիվ այլ կառույցներ՝ դրանց հիմքում դնելով վարդագույն տուֆի և սև բազալտի ներդաշնակ համադրությունը։ Նրա տեսլականի շնորհիվ Երևանը ստացավ իր հանրահայտ «վարդագույն» կերպարը՝ դառնալով ճարտարապետական ամբողջականության և ազգային ոճի եզակի օրինակ։
Ավելին, քան պարզապես քար
Այսօր վարդագույն տուֆը Երևանի համար ավելին է, քան պարզապես շինանյութ։ Այն քաղաքի պատմության, մշակույթի և ինքնության կրողն է։ Այն խորհրդանշում է հայ ժողովրդի դիմացկունությունը, ստեղծագործ ոգին և գեղեցիկի նկատմամբ սերը։ Զբոսնելով Երևանի փողոցներով և հիանալով տուֆե շենքերի վրա արևի լույսի խաղով՝ մենք ոչ թե պարզապես քարե պատեր ենք տեսնում, այլ շփվում ենք մի ամբողջ քաղաքի տաք, վարդագույն հոգու հետ։