Ճամփորդելով Հայաստանում՝ դուք դրանց կհանդիպեք ամենուր՝ հին վանքերի պատերին հպված, ճամփեզրին կանգնած, ժամանակակից քաղաքի հրապարակում կամ գերեզմանաքարի վրա։ Առաջին հայացքից դրանք պարզապես քարե սալեր են՝ վրան փորագրված խաչ։ Բայց կանգ առեք մի պահ և ուշադիր նայեք։ Դուք կտեսնեք, որ այդ քարը շնչում է, պատմում ու աղոթում։ Դա խաչքարն է՝ հայկական հոգու քարե մատնահետքը։
Իսկ ինչո՞ւ է այն ավելին, քան պարզապես զարդանախշված քար։
1. Խորհուրդը. Կյանքի ծառը, ոչ թե տառապանքի խաչը
Աշխարհում խաչի պատկերը հաճախ ասոցացվում է Քրիստոսի խաչելության, տառապանքի և մահվան հետ։ Հայկական խաչքարը, սակայն, պատմում է բոլորովին այլ պատմություն։
Ուշադրություն դարձրեք՝ խաչքարի վրա գրեթե երբեք չեք տեսնի խաչված Հիսուսի պատկերը։ Հայկական խաչը «ծաղկած» է, «կենաց»։ Այն աճում է մի շրջանից կամ զարդանախշից, որը խորհրդանշում է երկրագունդը կամ հավերժության նշանը։ Խաչի թևերը ծածկված են բուսական զարդանախշերով, տերևներով և պտուղներով։
Սա Կենաց ծառն է։ Այն խորհրդանշում է ոչ թե մահը, այլ մահվան հանդեպ հաղթանակը, հավերժական կյանքը և փրկությունը։ Խաչքարը ոչ թե սգի, այլ հույսի և հավատի խորհրդանիշ է։
2. Արվեստը. Քարե ժանյակ, որը երբեք չի կրկնվում
Խաչքարագործությունը հաճախ անվանում են «քարի մանրանկարչություն» կամ «քարե ժանյակ»։ Եվ դա պատահական չէ։ Յուրաքանչյուր խաչքար եզակի է։ Աշխարհում գոյություն ունեն տասնյակ հազարավոր խաչքարեր, և դուք չեք գտնի երկու լիովին նույնականը։
Վարպետը՝ քարգործը, ամիսներ շարունակ աշխատում է քարի մեկ կտորի վրա՝ ստեղծելով երկրաչափական և բուսական զարդանախշերի աներևակայելի բարդ համադրություն։ Այս նախշերը ոչ միայն գեղեցիկ են, այլև ունեն իրենց իմաստը՝ խորհրդանշելով հավերժություն, արև, լույս և հոգևոր ներդաշնակություն։ Այս արվեստը պահանջում է ոչ միայն տեխնիկական վարպետություն, այլև հոգևոր խորը կենտրոնացում։
3. Պատմությունը. Քարի մեջ փակված աղոթք և տարեգրություն
Խաչքարը պարզապես դեկորատիվ արվեստ չէ։ Այն նաև պատմական վկայություն է։ IX դարից ի վեր հայերը խաչքարեր են կանգնեցրել տարբեր առիթներով՝
Որպես հուշարձան՝ ի հիշատակ հոգու փրկության։
Ի նշանավորումն ռազմական հաղթանակի։
Ի նշանավորումն եկեղեցու կամ կամրջի կառուցման։
Որպես ուխտի քար կամ նվիրատվության վկայություն։
Շատ խաչքարերի վրա կան արձանագրություններ, որոնք պատմում են դրա ստեղծման պատճառի, վարպետի և պատվիրատուի մասին։ Դրանք իրենց ժամանակի լուռ տարեգիրներն են։
4. Ժառանգությունը. Ոչնչացված, բայց անմահ
Հայկական խաչքարի պատմությունը նաև կորստի և տոկունության պատմություն է։ Ամենացավալի օրինակը Հին Ջուղայի (Նախիջևան) գերեզմանատան հազարավոր խաչքարերի բարբարոսական ոչնչացումն է Ադրբեջանի կողմից 1998-2006 թվականներին։ Այս մշակութային ցեղասպանությունը ջնջեց համաշխարհային նշանակության մի ամբողջ բացօթյա թանգարան։
Սակայն խաչքարի արվեստը շարունակում է ապրել։ Այն այսօր էլ կենդանի և զարգացող ավանդույթ է։ Ժամանակակից վարպետները շարունակում են իրենց նախնիների գործը՝ փոխանցելով գիտելիքը սերնդեսերունդ։
2010 թվականին «Խաչքարի արվեստ. խորհուրդ և խաչքարագործություն» անվամբ այն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում՝ որպես համաշխարհային մշակույթի եզակի և անգին արժեք։
Այսպիսով, խաչքարը պարզապես քարե խաչ չէ։
Այն՝
փիլիսոփայություն է,
աղոթք է,
պատմություն է,
հայ ժողովրդի կենսունակության ու ստեղծագործ մտքի խորհրդանիշն է։
Հաջորդ անգամ խաչքար տեսնելիս մի՛ անցեք կողքով։ Մոտեցե՛ք, ձեռքով շոշափե՛ք նրա զարդանախշերը և փորձե՛ք լսել նրա լուռ պատմությունը, որը դարերի խորքից հասնում է մեզ։